Zachowek należy się w szczególności spadkobiercy ustawowemu pominiętemu w testamencie. Jednakże oprócz instytucji wydziedziczenia oraz uznania za niegodnego dziedziczenia, istnieje również możliwość by Sąd zmniejszył roszczenie o zachowek albo całkowicie je oddalił ze względu na zasady współżycia społecznego, o czym w niniejszym poście…
Tytułem wstępu.
Podstawa prawna prawa do zachowku.
Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego:
1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Ustawodawca wprost wskazał na dwie podstawy prawne, które spadkobiercę mogą pozbawić prawa do zachowku tj.:
Wydziedziczenie.
Art. 1008 Kodeksu cywilnego
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Uznanie za niegodnego dziedziczenia.
Art. 928 Kodeksu cywilnego:
§ 1. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
Co jednak w przypadku, gdy spadkobierca nie dokonał określonych zapisów w testamencie i nie wystąpiły szczególne i dość drastyczne okoliczności uzasadniające uznanie za niegodnego dziedziczenia?
Pozostają tzw. Zasady współżycia społecznego.
W orzecznictwie przyjmuje się co do zasady, że art. 5 KC tj. tzw. Zasady współżycia społecznego, może być stosowany w sprawie o zachowek. Istnieją jednak rozbieżności jakiego rodzaju okoliczności stanowią uzasadnienie dla uznania zarzutu nadużycia prawa za uzasadniony.
Jak przedmiotowe przedstawia się ad concreto w orzecznictwie:
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny 2019-02-26 V ACa 1604/17
„Należy odnotować, że Sąd Najwyższy kilkakrotnie opowiedział się za dopuszczalnością zastosowania art. 5 KC do obniżenia należności z tytułu zachowku z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy. Pogląd ten budzi wątpliwości o tyle, że ewentualne nadużycie prawa podmiotowego należałoby oceniać w relacji pomiędzy uprawnionym do zachowku a zobowiązanym spadkobiercą. W okolicznościach sprawy relacje istniejące pomiędzy powodem jako uprawnionym do zachowku, a pozwaną jako obowiązaną do jego zapłaty nie są tego rodzaju, aby uznać, iż wysokość należnego powodowi zachowku winna zostać obniżona do kwoty wskazanej we wniosku apelacji z odwołaniem się klauzuli generalnej wynikającej z art. 5 KC.”
Podkreślenia wymaga, że jest to jedna z dwóch, jak się wydaje równorzędnych linii orzeczniczych.
Jak wskazano w wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi – I Wydział Cywilny z 2017-07-11 I ACa 1718/16
„Naruszenie powszechnie akceptowanych norm takich jak brak opieki, pomocy, zawinione zerwanie więzi małżeńskich, brak zainteresowania losem dziecka czy spadkodawczyni. Wreszcie konfliktowość i roszczeniowość sprawiają, że jedynie zastosowanie art. 5 KC pozwala na uczynienie zadość społecznemu odczuciu sprawiedliwości, sprzeciwiającemu się przyznaniu pełnej należności z tytułu zachowku. Niezależnie od tego nie można uznać przepisów art. 928 KC i 1008 KC za przepisy szczególne w stosunku do art. 5 KC, wyłączające dopuszczalność jego zastosowania do obniżenia należnego zachowku, ze względu na sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zachowanie uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy. Przepisy te bowiem obejmują jedynie przypadki drastycznego, szczególnie nagannego zachowania spadkobiercy wobec spadkodawcy, a tym samym odnoszą się tylko do rażącego naruszenia zasad współżycia społecznego i przewidują jako skutek takich zachowań jedynie całkowite pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku. Nie obejmują zatem swoim zakresem zachowań uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy sprzecznych z zasadami współżycia społecznego w stopniu na tyle istotnym, że w odczuciu społecznym przyznanie uprawnionemu pełnego zachowku byłoby uznane za niesprawiedliwe i niemoralne, jednak nie na tyle rażąco nagannych, by uzasadnione było pozbawienie go prawa do zachowku w całości w wyniku wydziedziczenia lub uznania za niegodnego dziedziczenia.”
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie – I Wydział Cywilny z 2016-01-27 I ACa 848/14 (numer 1409761)
„Roszczenie powoda z tytułu zachowku po zmarłej matce, skierowane wobec obdarowanego przez nią wnuka, nie zasługuje na ochronę ze względu na art. 5 KC, gdyż stanowi nadużycie prawa. Powód ma aktualnie zabezpieczone warunki bytowe. Przebywa w domu opieki społecznej i pobiera świadczenie rentowe. Wieloletnie złe relacje powoda z matką, przez niego zawinione, uzasadniają pozbawienie go możliwości poprawy jego sytuacji majątkowej poprzez zasądzenie należnej mu części zachowku po matce.”
Podsumowując, sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodzi tylko wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musi być ocenione negatywnie. Z uwagi na charakter zachowku obniżenie go na podstawie art. 5 KC musi sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia tego prawa.
Oczywiście sytuacja majątkowa stron, np. niedostatek pozwanego o zapłatę zachowku, mogą – jak w każdej sprawie – rzutować na ocenę, że domaganie się zapłaty zachowku w pełnej wysokości stanowi nadużycie prawa.
Będzie tak szczególnie wówczas, gdy pozwany o zachowek nie posiada środków potrzebnych na zapłatę kwoty zachowku, a jego majątek to mieszkanie, które odziedziczył lub otrzymał w darowiźnie od spadkodawcy i które stanowi podstawę ustalenia zachowku. W takich wypadkach zasadna może okazać się ocena, że domaganie się zachowku w pełnej wysokości stanowi nadużycie prawa, bowiem powoduje szczególnie ciężkie konsekwencje dla pozwanego (np. konieczność sprzedaży mieszkania). Również w innych sytuacjach, ze względu na szczególną konfigurację majątkową dochodzenie zachowku może okazać się nadużyciem prawa (por. wyr. SA w Warszawie z 9.12.2015 r., VI ACa 1779/14, OSA 2016, Nr 7, poz. 23). Wydaje się jednak, że stosunek stron do spadkodawcy nie może pozostać obojętny dla oceny roszczenia z punktu widzenia art. 5 KC.
Innymi słowy warto przenalizować z punktu osoby zobowiązanej w świetle przepisów prawa do zapłaty zachowku czy w jej sytuacji nie zachodzą sytuacje uzasadniające oddalenie albo zmniejszenia takiego roszczenia na podstawie zasad współżycia społecznego. Z drugiej zaś strony z punktu osoby uprawnionej do zachowku warto rozważyć, czy owe prawo należy nam się, w szczególności w całości czy w części.
TYTUŁEM SŁÓW KOŃCOWYCH
W przypadku, gdybyś potrzebował porady prawnej, albo chciał zlecić prowadzenie sprawy sądowej, w w/w zakresie lub, też w zakresie prawa spadkowego lub rodzinnego, w szczególności w sprawie o: zachowek, stwierdzenie nabycia spadku, dział spadku, podwyższenie alimentów, obniżenie alimentów przyznanie alimentów lub wygaśnięcie alimentów, ustalenie ojcostwa, ograniczenie władzy rodzicielskiej, pozbawienie władzy rodzicielskiej, ustalenie kontaktów z dzieckiem, rozwód itp., a także w zakresie windykacji roszczeń, dochodzenia roszczeń na drodze sądowej zachęcam do kontaktu.