Zachowek przysługuje na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Można pozbawić zachowku wskutek wydziedziczenia, uznania za niegodnym dziedziczenia. Czy jednak są inne sytuacje, które mogą wpłynąć na prawo do zachowku? W szczególności czy zachowek po rodzicu, dziecko, które tym rodzicami się nie zajmuje, lub w inny sposób nie postępuję jak ,,dobre” dziecko może utracić?
1. Czemu służy zachowek?
Roszczenie o zachowek służyć ma zabezpieczeniu spadkobiercy z kręgu tzw. ustawowego (najbliższa rodzina) w przypadku sporządzenia przez spadkodawcę testamentu, tak by uzyskał choć część należnej mu schedy spadkowej.
Spadkobiercy ci to w szczególności (w pierwszej kolejności i najczęściej przy kwestiach tyczących się zachowku):
dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek;
(art. 931 par. 1 Kodeksu cywilnego – prawo spadkowe)
Osoby, które chciałyby zasięgnąć nieco więcej ,,ogólnych” informacji o zachowku zachęcam do zapoznania się z postem:
Co najważniejszego nie wiesz, a wiedzieć powinieneś o zachowku (dochodzenie zachowku i obrona przed tym roszczeniem)?
2. Pozbawienie zachowku – w jakich przypadkach?
W niniejszym poście omówimy przypadki, gdy roszczenie o zachowek będzie mogło zostać oddalone na podstawie zasad współżycia społecznego lub też będzie mogło zostać ograniczone.
Dla usystematyzowania problemu należy jeszcze wspomnieć o dwóch przepisach, które wyłączają prawo do zachowku:
A. Wydziedziczenie.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Z tym, że zstępni osoby wydziedziczonej (jego dzieci, wnuki itd.) dziedziczą z ustawy po spadkodawcy, a jeżeli dziedziczenie ma charakter testamentowy i nie zostali powołani do dziedziczenia, mają po nim prawo do zachowku.
(art. 1008 Kodeksu cywilnego)
Nieco szerzej o wydziedziczeniu pisałem w poście: Na czym polega wydziedziczenie?
B. Uznanie za niegodnego dziedziczenia.
Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
§ 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
(art. 928 Kodeksu cywilnego)
W przypadku dziedziczenia ustawowego w miejsce spadkobiercy niegodnego wchodzą spadkobiercy powołani do dziedziczenia ustawowego w dalszej kolejności.
3. Pozbawienie zachowku dziecka – z powodów ,,moralnych”?
Jak przedstawia się sytuacja, gdy zarówno spadkodawca nie sporządził testamentu w którym dokonał wydziedziczenia jak i nie zaszły przesłanki do uznania spadkobiercy za niegodnego?
- W jednym z orzeczeń Sąd Okręgowy w Warszawie (wyrok z dnia 27 listopada 2015 r., sygn. akt IV C 1053/14) uzasadnił w szczególności poniższymi okolicznościami oddalenie roszczenia o zachowek:
,,powód nie dość, że nie poinformował żadnego z członków najbliższej rodziny o dokonanej sprzedaży oraz o posiadaniu znacznych środków pieniężnych, jakie z tego tytułu uzyskał to nie zrobił praktycznie nic, aby uczynić życie swoich rodziców choćby trochę bardziej wygodnym i komfortowym. „
Rodzice utrzymywali się wówczas ze świadczeń emerytalnych, które łącznie wynosiły zaledwie ok. 2.000 zł. Warunki, w jakich mieszkali, również nie należały do najlepszych, mieszkanie nie było remontowane przez ok. 20 lat, było niedogrzane, na ścianach pojawiało się zagrzybienie. Żyli oni raczej skromnie, zmuszeni byli kontrolować swoje wydatki.
W ocenie Sądu naturalnym i wręcz oczekiwanym zachowaniem syna, który uzyskał tak znaczącą sumę pieniędzy, powinno być w takiej sytuacji wsparcie rodziców, polepszenie ich sytuacji bytowej, stworzenie im lepszych warunków życia, przekazanie im z uwagi na ich trudną sytuację choćby niewielkiej – w stosunku do całości kwoty – sumy pieniężnej, którą mogliby w tym celu zadysponować.”
Sąd powołał się przy tym na zasady współżycia społecznego (art. 5 Kodeksu cywilnego).
Z rozstrzygnięciem tym w części nie zgodził się Sąd II instancji, który choć uznał, iż stanowisko Sądu Okręgowego odnośnie stosowania zasad współżycia społecznego było w części uzasadnione jednakże nie w pełni. Sąd przyjął w szczególności, że:
,,Brak jest tu możliwości dokonania ustaleń co do tego, że powód – pomimo że był o to proszony – odmawiał rodzicom pomocy.”
(vide Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 9 maja 2018 r. V ACa 921/17).
- Sąd Najwyższy dopuszcza również obniżenie kwoty zachowku, przykładowo ocenę taką zaakceptował w sytuacji, gdy:
Powód jako nastolatek mógł – mimo konfliktu swej matki ze spadkodawczynią – utrzymać minimalny kontakt z poszukującą tego kontaktu babcią (choćby telefoniczny), czego nie uczynił. Nadto, nie odwiedził babci na łożu śmierci.
Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 marca 2018 r.
IV CNP 10/17
- W wyr. SA w Lublinie z 27.1.2016 r. (I ACa 848/14,), wskazano, że: „agresywne zachowania dorosłego syna wobec samotnej matki, wymagającej opieki ze względu na wiek i stan zdrowia, są zachowaniami niegodnymi, naruszającymi podstawowe zasady moralności, zaś jego wystąpienie z roszczeniem o zachowek stanowi nadużycie prawa w rozumieniu art. k.c.”
Celnie podsumował przedmiotowe Sąd Najwyższy wskazując, że:
„Nie jest wyłączone obniżenie należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 kc . z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego w stosunku do spadkodawcy”. (wyrok SN z dnia 16.6.2016 r. ( V CSK 625/15V).
Warto też odnotować wyrok SN w którym przyjął on, iż zasady współżycia społecznego do roszczenia o zachowek nie mogą znaleźć zastosowania (wyrok. z 5.4.2018 r., II CSK 85/18).
Stanowiska w nim zawartego jednak nie podzielam, co do zasady.
W mojej ocenie mając na uwadze orzecznictwo sądów uzasadnionym jest stwierdzenie, że postępowanie dziecka względem zmarłego rodzica (owego ,,dobrego” dziecka) ma znaczenie dla oceny roszczenia o zachowek i to zarówno w kontekście jego zmniejszenia, jak i w pewnych przypadkach nawet jego całkowitego oddalenia.
Wobec faktu, że występować mogą różne stany faktyczne zachęcam do skorzystania z porady prawnej radcy prawnego w przedmiotowym zakresie.
Oceniając kwestię przez pryzmat właśnie zasad współżycia społecznego, a więc ocen moralnych, poczucia sprawiedliwości, tego co wypada, a co nie, nie można na równi traktować dziecka, które odmawia jakiejkolwiek pomocy rodzicom i zostawia ich ,,na pastwę losu”, gdy zarówno możliwości jak i środki finansowe ku temu ma – chyba, iż rodzice postępowali sami rażąco sprzecznie z zasadami współżycia społecznego wobec niego – z dzieckiem, które opiekuje się rodzicami i czyni wobec nich zadość obowiązkom rodzinnym.
Ocena konkretnej sytuacji wymaga jednak wnikliwej analizy, co winno nastąpić w ramach porady prawnej radcy prawnego (albo adwokata).
Przedmiotową tematyką zajmowałem się również w poście
Czy roszczenie o zachowek jest zawsze należne?
Zachęcam również do zapoznania się z postem powstałym na podstawie ostatnio uzyskanego korzystnego wyroku dla mojego klienta:
Jak wyliczyć roszczenie o zachowek?
W przypadku, gdybyś potrzebował porady prawnej, albo chciał zlecić prowadzenie sprawy sądowej, w w/w zakresie lub, też w zakresie prawa spadkowego lub rodzinnego, w szczególności w sprawie o: zachowek, stwierdzenie nabycia spadku, dział spadku, podwyższenie alimentów, obniżenie alimentów przyznanie alimentów lub wygaśnięcie alimentów, ustalenie ojcostwa, ograniczenie władzy rodzicielskiej, pozbawienie władzy rodzicielskiej, ustalenie kontaktów z dzieckiem, rozwód itp., a także w zakresie windykacji roszczeń, dochodzenia roszczeń na drodze sądowej zachęcam do kontaktu.